FRISO 90 - VAN HARTE!

13 augustus 2012: Friso Kramer is vandaag 90 jaar geworden! Een interview in NRC Handelsblad (editie 11 augustus) met één van onze oprichters leest u hier:

Ik heb een zeer gevoelige natuur

Ontwerper Friso Kramer viert dinsdag zijn negentigste verjaardag. Bij een scholletje legt hij uit waarom ontwerpers onzichtbaar dienen te zijn.

U denkt misschien dat u niet weet wie Friso Kramer is. U vergist u. Iedereen kent hem. Of liever, zijn ontwerpen. Wie ooit heeft moeten wachten op een vliegveld of station zat op zijn banken. Zijn stoelen stonden in de klas, op kantoor, in de kantine. Zijn lantaarnpalen staan in uw straat. Zijn brievenbus aan het einde van uw tuinpad. Zijn ontwerpen zijn collectors items, wonnen prijzen, worden tentoongesteld in musea. Zijn naam past in het rijtje van Martin Visser en Dick Bruna, ontwerpers die de modernistische traditie voortzetten van Berlage, Mondriaan en Rietveld.

Misschien is het het lot van een industrieel ontwerper. Dat zijn ontwerpen beroemder worden dan hijzelf. Friso Kramer woont in Amsterdam, is nog een dingetje of twee aan het ontwerpen en wordt aanstaande maandag 90. Als ik hem uitnodig voor de lunch, wil hij dat best zolang het geen wezenloze conversatie wordt. Gekscherend stelt hij voor om af te spreken ergens in Italië.

Zijn vrouw Netty brengt hem tot in het restaurant. Een Amsterdams visrestaurant, hemelsbreed nog geen kilometer van zijn huis. Zijn gestalte is kaarsrecht en krachtig. Perfect gekleed, kruidig geparfumeerd, Amsterdams goochem. Hij bevoelt het kleine, tikkeltje glooiende schoteltje naast zijn bord en vraagt aan de serveerster waar het toe dient. Er kan een beetje olie op, zegt zij. En dan kunt u uw brood erin deppen. Aha, concludeert hij. Een mislukt keramisch afvalproduct. En als de serveerster vertelt welke bloemen en kruiden er op zijn bord liggen: Geeft niks, ik zal alles opeten.

Half lachend, half serieus: Voor de grap zeg ik weleens: hier is een ontwerper aan het werk geweest. En dat bedoelt hij niet als compliment. Want hij vindt: Een ontwerper moet zichzelf wegontwerpen. De gebruiker mag nooit, hij herhaalt nooit, last hebben van een ontwerp. Geen hardvochtig kleurgebruik, geen leuningen waaraan je de handen openhaalt. Nee. Less is more. Een ontwerp moet volstrekt functioneel en dienend zijn, en niet onnodig duur. Dat is zijn diepste overtuiging en zo ging hij altijd te werk.

Hij vertelt over zijn toelatingsgesprek op de Kunstnijverheidsschool, de vroegere Rietveld Academie. Hij ging erheen met zijn moeder en sprak er met de toenmalig directeur, de architect en meubelontwerper Mart Stam. Ik liet hem mijn tekeningen zien. Hij zei: 'Aha, heb je nog wat anders?' Toen haalde ik uit mijn borstzak de postzegelgrote papiertjes met monogrammen die ik met potlood maakte. Daar had ik reuze succes mee. Een normaal mens vindt ze enig. Mart Stam zei dat hij in Friso's tekeningen de fantasievolle Amsterdamse Schoolstijl herkende van zijn vader. Dat was de architect Piet Kramer, een bekende architect van bruggen in Amsterdam. Ik dacht: ik zit gebeiteld. Zegt Stam: 'Maak je geen zorgen. Dat rammen we er wel uit.'

Bauhaus
Hij werd opgeleid in de tradities van Bauhaus. Als hij het daarover heeft, praat Friso Kramer in volzinnen uit een ver verleden. Een ontwerp dient de gelegenheid te scheppen waardoor het individu zich, bij het gebruik ervan, maximaal kan ontwikkelen. Op het tafellaken schetst zijn hand ondertussen wat hij zegt. Soms de linker, dan weer de rechter. Ik teken met allebei. Ik kan het ook ondersteboven en in spiegelbeeld.

Een goed ontwerp, zegt hij, heeft sociale eigenschappen. Hij komt te spreken over de kunststof buitenbrievenbus die veel mensen nog in de voortuin hebben staan. Hij bedacht de bus in opdracht van de PTT. Over elk detail is nagedacht. Over het deksel, dat makkelijk open moest kunnen voor de postbode, maar dat niet de hand mocht verwonden van degene die zijn brieven uit de bus haalde. Over de bevestiging (aan de muur of op een paaltje). Over de kleur. Haaggroen. Een kleur die niet misstaat bij de heg of een houten tuinhekje. Over het materiaalgebruik en de kosten om het busje te produceren. Het mocht niet meer kosten dan 4,75 gulden.

Zijn geheugen voor details lijkt fenomenaal. De prettigste momenten uit zijn leven tovert hij tevoorschijn. Als we de amuse met rivierkreeftjes eten, neemt hij me mee naar dat restaurantje aan het riviertje de Tarn in Frankrijk dat wemelde van de rivierkreeftjes. Je werd er niet goed van, zo lekker waren die. En dan ineens staat hij op het dak van het huis met veertien kamers waarin hij met zijn moeder, vier zussen, een broer en een aantal kamerhuurders woonde en ziet een zeppelin overvliegen. Zijn ouders scheidden toen hij zeven was. Wij kinderen raakten dolgedraaid door de ruzies. Hij zegt dat er geen nacht was dat hij geen nachtmerries had. Mijn vader was een kunstenaar, een overgevoelige man die niet ophield met ontwerpen. Hij zat opgesloten op een bovenhuis met zes kinderen die voortdurend hun best deden hem niet tot last te zijn, maar dat klaarblijkelijk toch waren.

Het enige waaraan je merkt dat hij geen dertig is, is als de serveerster weer is langsgekomen. Dan is hij van zijna propos. Hij heeft een heel arsenaal aan trucs om te maskeren dat hij zijn draad kwijt is. Telkens hervat hij zijn woordenstroom met een plechtstatig geformuleerde gemeenplaats. Zoiets als: En waar ik ook nog melding van zou willen maken.... En dan zit hij weer op koers. Punt is alleen dat mij af en toe niet duidelijk is of wat hij vertelt zich gisteren afspeelde, of vijftig jaar geleden.

Precies op de afgesproken tijd komt Netty Kramer (71) het restaurant binnen om haar man op te halen. En zij weet alles. Op een briefje heeft ze geschreven wat zijn voorkeuren en favoriete gespreksonderwerpen zijn. Ze kent hem al 45 jaar, samen kregen ze één dochter. Hij heeft nog vier kinderen uit zijn eerste huwelijk. Na de lunch mail ik haar dat een gesprek voeren in een rumoerig restaurant haar man onvoldoende recht doet en vraag of ik hem nog eens thuis mag bezoeken. Het mag.

De Zuidelijke Wandelweg is een klein gouden randje aan de rand van Amsterdam. Friso Kramer kocht het twee-onder-een-kaphuis 37 jaar geleden. De deur staat open, de bruine labrador van hun dochter ligt voor de deur te zonnen. Binnen zit Friso Kramer aan zijn zelf ontworpen tafel, op zijn eigen olifantgrijze Revoltstoel. De stoel die hij in 1954 ontwierp in opdracht van De Cirkel. De fabrikant wilde graag een stoel die kon concurreren met de stoel die Gerrit Rietveld had gemaakt voor Gispen.

De directeur van Lightweel, een fabrikant van ledlampen, neemt net afscheid. Hij heeft Friso Kramer gevraagd of hij zijn beroemde straatlantaarn, de Friso Kramer I, geschikt wil maken voor ledverlichting. Friso Kramer ontwierp de naar hemzelf genoemde lamp voor de gemeente Den Haag, maar algauw stond de lantaarnpaal in het hele land. Het oorspronkelijke ontwerp was afgestemd op het schijnsel van de gloeilamp ('een menglichtlamp van 125 Watt'). Maar toen de gloeilamp in onbruik raakte, kozen veel gemeenten voor andere straatlantaarns. Friso Kramer vouwt een rol schetspapier uit waarop hij net een aangepast ontwerp heeft gemaakt. Uitgedacht tot in het allerkleinste detail.

Nu, in zijn eigen omgeving, komt een andere Friso Kramer tot leven. De brutaliteit, briest hij. Hij zegt het terwijl hij zich over een ander papier buigt. Het is de aanbestedingsbrief waarin de gemeente Amsterdam Europese lampenfabrikanten uitnodigt een offerte te maken voor de productie van een straatlantaarn. Er staat een tekening bij van de lamp die ze in gedachten hadden: een Friso Kramer I. Maar dan de nagemaakte versie. Zelfs voor mijn deur staat een nepperd. Zijn oorspronkelijke ontwerp werd geproduceerd door Industria, maar werd al snel door vele fabrieken gekopieerd. Nee, zegt hij. Hij is niet boos. Ik ben niet bereid me op te vreten van ellende. Hij pakt het papier er weer bij en citeert uit de aanbestedingsvoorwaarden: De lamp dient ook als hij uit is het straatbeeld ten goede te komen. Hij grinnikt: Nou, dat lijkt me een bruikbare tip. Die zal ik ter harte nemen.

Krentenmik
Netty Kramer brengt koffie (voor hem met een toefje slagroom) en een krentenmik. Zij weet alles te vinden waar hij om vraagt. Als hij het heeft over zijn driepotige onderstel, haalt zij het uit zijn werkkamer die volgepakt staat met gereedschap, buizen, boutjes en halve bouwsels. Meestal hebben kantoorstoelen vijf poten, soms vier. Hij heeft zo'n driepoter onder de zitting van een van zijn Revoltstoelen geknutseld. Hij gaat er op zitten en demonstreert hoe eenvoudig hij met stoel en al kan verschuiven. Er hoeven geen wieltjes onder, dat scheelt algauw 100 euro de stoel. Schuiven is ontzaglijk belangrijk, zegt hij. Mensen zitten tot op hoge leeftijd op zo'n stoel. En oude mensen moeten flink bewegen.

Het onderstel zou vorig jaar in productie worden genomen door Ahrend, een fabrikant van kantoormeubelen. Hij werkte er tot 1983 als ontwerper. Op het laatste moment ging het niet door. Friso Kramer begint zich op te winden. Hij had eerder al gezegd dat hij in zijn carrière dertien bevelhebbers had. En hij vertelde ook hoe belangrijk de relatie tussen opdrachtgever en ontwerper is. Je moet allebei de essentie van een opdracht begrijpen. Samen tot een voldragen ontwerp komen en een bruikbaar product afleveren.

Zo zei hij dat. En ik begrijp nu dat de samenwerking met sommige bevelhebbers heel goed verliep, maar niet met allemaal. Hij heeft een zeer gevoelige natuur, zegt hij. Reuze nuttig als ik me moet inleven in een opdrachtgever. Maar het kan ook lastig zijn. Daarin lijkt hij op zijn moeder, denkt hij. Zij was zeer artistiek, muzisch aangelegd en een kunstig tekenares. Maar dronk ze's middags koffie, dan sliep ze om vier uur 's nachts nog niet. Ik heb precies hetzelfde.

Graag wil hij nog het belang demonstreren van een goeddoordacht ontwerp. Buiten, in de tuin die grenst aan het water staan de betonnen banken die ook op Schiphol staan. We gaan zitten. Voel ik hoe comfortabel het zit, hoe goed de rug wordt ondersteund, hoe eenvoudig een schoonmaker de ruimte onder de bank kan schoonvegen, hoe gemakkelijk aan deze bank een tweede exemplaar gekoppeld kan worden? Hij knikt tevreden als ik het bevestig.

Hij heeft nog een afwijking, zegt hij, al struinend door zijn tuin. Hij stopt alles in de grond. Vruchtenpitten, zaadjes. Zijn kinderen nemen van al hun reizen zaadjes mee die hij in potjes en pannetjes tot leven probeert te wekken. Links en rechts plukt hij moerbeibessen, wilde aardbeien, een vijg en wacht tot ik gezegd heb dat alles heerlijk smaakt. Dat brengt hem op een idee. Een vijgenboom. Wil je een vijgenboom? Met één been en een knipmes staat hij al in zijn border. Vraagt halverwege om een duwtje in zijn rug. Komt terug met twee afgesneden takken. Flink de grond in douwen, mest erbij. En dan noem je hem Friso Kramer.

CV

Geboren Amsterdam, 13 augustus 1922.

Burgerlijke staat 45 jaar getrouwd met Netty Kobes, samen hebben ze één dochter Merel (37). Vier kinderen uit een eerder huwelijk, drie dochters en een zoon.

Woont in Amsterdam.

Opleiding Montessorischool, Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs in Amsterdam.

Favoriete boek Friso is niet zo'n lezer, zegt Netty Kramer. Als ze iets moet noemen dat is het Nils Holgerssons wonderbare reis van Selma Lagerlöf uit 1906. En hij leest technische tijdschriften.

Favoriete film Hachi, met Richard Gere in de hoofdrol. Het is een liefdesverhaal over een man en zijn hond. De hond is een Japanse Akito, een onvoorstelbaar trouw ras.

Favoriete muziek Brandenburger Concerten van Bach.

Favoriete vakantie Kamperen in een De Waard tent langs rivier de Tarn in Frankrijk. De boter bewaarde je in een plastic zak in de ijskoude rivier.

Sport Voetbal kijken.

Huisdier Hond Youri (een Japanse Akito) en marter Marty.

Bijzonder ding De zelfgemaakte stoel gemaakt van een omgewaaide iep. Twee weken werk. Het gereedschap kwam bij supermarkt Aldi vandaan.

©

Op dit artikel rust auteursrecht van NRC Handelsblad BV, respectievelijk van de oorspronkelijke auteur: Rinskje Koelewijn.