In Memoriam Friso Kramer - door Mick Eekhout
23 januari 2020: Mick Eekhout heeft op de Booosting Nieuwjaarsborrel deze persoonlijke herinnering aan onze Booostingvriend en mede-Booosting-oprichter Friso Kramer uitgesproken.
In Memoriam Friso Kramer
"Beste Booostingvrienden, lieve Netty en Merel,
dit is een korte herdenking aan Friso Kramer die vaak, met zijn vrouw Netty, bij Booosting aanwezig was. Hij overleed op 96 jarige leeftijd een jaar geleden, op 14 februari 2019.
In het eerste jaar van Booosting was Friso Kramer er al bij. Hij was de nestor van het gezelschap, was gezien zijn ontwerpoeuvre van meubels een grootmeester tussen de meesters. Ieder van ons heeft op school wel op een Revolt stoel van Friso gezeten. De oudere architecten onder ons kennen zijn tekentafels met de tekenkrukken. We hebben wat afgekrast op die tafels! In de Van Barenstraat waar ik woon in Delft, staan al jaar en dag de lantaarnpalen van Friso. De paal vlak naast mijn huis werd een keer door een postbezorger in alle haast aangereden. Dus Friso stond een jaar scheef en licht geknikt. Maar onlangs is er een nieuwe lichtmast gekomen en Friso staat weer rechtop te stralen. Als ik naar buiten kijk denk ik: “Goedemorgen Friso. Je bent er nog steeds. En je blijft ook“.
Friso’s ontwerpen staan bekend om hun eenvoud. Hij was een meester in de materialisering. Daar kom ik later nog op terug. Zijn ontwerpen waren heel abstract, heel luchtig. Heel bekend is het werkwoord 'wegontwerpen’ dat dankzij het boek over Friso - geschreven door Rainer Bullhorst - een gevleugeld woord onder architecten is geworden. Citaat: “Een ontwerper moet zichzelf wegontwerpen". Een zelfverzonnen werkwoord waarmee hij de essentie van zijn werkwijze treffend samenvatte. Implicerend dat architecten zich moesten wegontwerpen! Dat zie ik nog niet snel gebeuren bij architecten. Het lijkt een beetje op het de slogan ‘Zitten is een werkwoord’ van Gerrit Rietveld. Ontwerpers verzinnen hun eigen woorden, hun eigen wereld. Civielen verstaan trouwens heel wat anders onder ‘wegontwerpen’ als meervoud van het zelfstandig naamwoord ‘wegontwerp’. Ze kunnen beter spreken over ‘wegenontwerpen’. Er is zelfs op de faculteit Civiele Techniek in Delft een leerstoel Wegontwerpen.
Vanaf het begin van Booosting weet ik nog dat Friso nogal wat praatjes had over zijn ideaal van snel personenvervoer door buizen, zoals tussen Amsterdam en Parijs. Friso hield er niet over op. Hij was irritant drammerig. We vonden het een maf idee. Voor de claustrofoben onder ons was het ook een angstig idee. Friso bleef er maar over doorgaan. Op een gegeven moment luisterden we niet meer als hij er weer over begon. Dat was omstreeks 1988.
Maar wat gebeurt er in Delft 30 jaar later? Een stel jonge studenten ontwerpt en ontwikkelt het principe van de ‘Hyperloop’, een ultrasnel personenvoertuig door een lange buis . Ze winnen er een wedstrijd mee die Elon Musk (Tesla) had uitgeschreven. Die studenten worden nu een ‘dream team‘ genoemd. Als ze hun vinding na het afstuderen verder ontwikkelen, worden ze ‘maakstarters’ of ‘start-ups’ genoemd. Het zal nog wel weer een generatie verder duren voordat de eerste commerciële ultrasnelle vervoersverbinding per buis is gemaakt. Maar Friso was dus niet gek! De tijd was er alleen nog niet rijp voor. Hij was zijn tijd 30 jaar vooruit. Dus mogen we hem met recht de voorloper of de inspirator van de Hyperloop noemen. Dat had ik Friso nog graag een keer willen zeggen. Door allerlei oorzaken kwam het er niet van, maar ik vind het fijn om dat nu tegen jou, Netty, te zeggen en tegen jullie dochter Merel.
Bij de uitnodiging voor deze nieuwjaarsborrel 2020 van Booosting dacht ik onmiddellijk aan de nieuwjaarsborrel van 2003 in Schiedam. Zeer tegen mijn gewoonte was ik op tijd, zelfs een half uur vóór tijd en tot mijn grote vreugde was Friso Kramer daar, ook al zo vroeg. Ik was in die tijd opgezadeld met een bijna onmogelijk ontwerp van de Japanse architect Shigeru Ban om een koepel van kartonnen buizen met een overspanning van 30 meter te ontwerpen en te maken. Het was een Buckminster Fuller koepel met een geodetische geometrie. Alle staven moesten in een driehoekverband elkaar snijden en in knooppunten gekoppeld. Het grote probleem werd gevormd door de kartonnen buizen. We hadden al twee maanden achter de rug met het op druk testen van kartonnen buizen van veel fabrikanten uit de hele wereld. Wat bleek? Door de recycling van karton zat er steeds heel veel lijm in het kartonmateriaal. Toen we die buizen in de drukbank zetten, kwam er steeds een heel lage breukkracht uit. Te laag voor de koepel. We zouden uiteindelijk later afkoersen op primair karton, karton dat nog niet gerecycled was, van vers hout gemaakt. De koepel zou maar liefst acht jaar lang blijven staan. De 30mØ kartonnen koepel is opgeslagen en wacht trouwens op een derde leven in Amsterdam.
Maar zover was het nog niet in 2003. Ik had toen even de tijd om te klagen dat het niet lukte. Friso kijkt me aan en zegt: “Daar moet je een laag melamine omheen laten wikkelen. Dat is zó sterk, dan kan je elke kartonnen buis gebruiken. Dat recyclen wordt toch niet gedaan”. Later bleek dat het beroemde kartonnen World Expo paviljoen 2000 in Hannover van Shigeru Ban inderdaad niet was gerecycled maar op de vuilstort terecht was gekomen. Dus hij had ook daarin gelijk.
Ik was even stil na zijn melamine-opmerking. Wij zijn bij Octatube twee maanden aan het denken en onderzoeken. We komen er niet uit. Friso komt pats boem met een superorigineel idee. Je hebt wel eens van die momenten dat iemand zoiets briljants zegt. Dan kun je alleen bij jezelf concluderen: “Verdorie, dat briljante idee had ik zelf willen bedenken”, maar dat is dan voor jezelf te laat. Dat is het beste compliment dat je als een ontwerper aan een collega kunt geven! Dus Friso Kramer blijft voor mij een origineel denker. Zo zou ik hem ook vandaag en hier bij Booosting willen gedenken.
In vriendschap geschreven,
Mick Eekhout"
Friso en Mick waren de eerste Booosting bestuursleden vanaf de oprichting van 31 augustus 1988 tot 1 augustus 1991 en samen met Jan Brouwer, Jan Westra, Marcel Vroom en Frank Bronswijk.