Het is nog veel te vroeg voor een requiem voor gebouw XX
30 april 2018: Artikel van Ad Tissink over gebouw XX, naar idee/ontwerp van oud Booosting voorzitter/architect Jouke Post. Circulair bouwen avant la lettre. En volgend jaar vieren we met elkaar het twintigjarig bestaan!
Het is nog veel te vroeg voor een requiem voor gebouw XX
Gebouw XX in Delft was al circulair voordat het woord bestond. Volgens het ontwerp zou het volgend jaar zachtjes brommend uit elkaar moeten vallen tot de oorspronkelijke grondstoffen. Maar in werkelijkheid staat het er 19 jaar na oplevering nog blakend bij constateert architect Jouke Post ook tot zijn eigen verbazing. Het idee sloeg eind jaren negentig in als een bom. Omdat kantoorgebouwen toch zelden langer dan twintig jaar worden gebruikt, besloot architect Jouke Post een gebouw te ontwerpen dat er na die periode de brui aan zou geven. Door heel consequent materialen te zoeken en toe te passen die niet langer meegaan dan twee decennia.
Te vaak in zijn carrière was Post namelijk gestuit op panden die technisch nog prima waren, maar waar met geen mogelijkheid nog een huurder voor te vinden was. Omdat het op de verkeerde plek stond, niet aanpasbaar was, de installatie gedateerd, of om een andere reden. “Er was altijd wel wat. Als we er dan niet in slagen om gebruiksduur af te stemmen op de levensduur, dan moesten we het maar omdraaien”, redeneerde Post in een staaltje onweerlegbare logica. “Dàn was je pas echt duurzaam bezig. Want na twee huurders, die elk twee keer vijf jaar een contract aangaan, houdt het voor de meeste gebouwen wel op. Zo reëel moet je zijn.”
Die Post moet aan de schandpaal
Dat idee was nieuw in de bouw en vastgoedwereld en zorgde destijds voor veel ophef. De milieubeweging, verklaarde Post zelfs tot vijand. Ze hadden net flexibel bouwen omarmd. Je moest gebouwen neerzetten voor de eeuwigheid, luidde het devies, maar zorgen dat die in hun leven meerdere bestemmingen konden krijgen. En dat zou goed komen als je bijvoorbeeld overhoogte in zou bouwen en de draagconstructie wat extra capaciteit zou meegeven. Dat idee was al een revolutie op zich, waar de milieubeweging het na eindeloze debatten over eens werd. En toen kwam die hoogleraar ineens aanzetten met dat idee van een soort wegwerpgebouw. Hij moest aan de schandpaal genageld die Post.
Maar die trok zich er niets van aan en zette zijn gedachtenexperiment door. Hij vond al snel een ferme bondgenoot in Gijs Verweij, CEO van vastgoedbelegger Wereldhave. Daarmee werd het idee plotseling veel meer dan een louter intellectuele exercitie maar werd het concreet. Verweij nam zelfs persoonlijk plaats in het team dat eens in de twee weken bij elkaar kwam om het plan voor te bereiden. Post ziet nog voor zich dat hij kwam hij voorrijden met zijn auto met chauffeur en enthousiast mee debatteerde en ideeën aandroeg. “Een locatie hadden we nog niet, maar wel een naam: XX, het Romeinse cijfer voor twintig. Gebruiksduur, levensduur en naam: ze vielen allemaal samen.
Houten vloeren gevuld met zand moesten een ‘beton-gevoel’ geven
Een draagconstructie van glas of karton waar het team aanvankelijk op studeerde, bleek helaas niet haalbaar. Daarmee konden op dat moment nog geen grote overspanningen worden bereikt. Dus viel de keuze op gelamineerd hout. Van een zachte inlandse variant. Zoveel hoefden de kolommen en balken van het tweelaagse gebouw nou ook weer niet te dragen.Ook de vloeren zouden in hout worden uitgevoerd, erg ongebruikelijk in de kantorenmarkt. Maar om contactgeluid te dempen en het gevoel te geven dat het om een massieve betonvloer ging zou die met zand worden gevuld. “Want beton daar was iedereen mee vertrouwd in de kantoorbouw.”
Karton bleek wel zinvol als materiaal voor de ventilatiekokers voor het bijzondere klimaatsysteem. Met een folie aan de binnenkant zouden de oude tapijtkokers het ongeveer twintig jaar uithouden. De andere installatiekanalen had Post het liefst in niet-verzinkt staal uitgevoerd. Maar dat kon de metaalwereld helemaal niet leveren en zou duurder uitpakken dan verzinkt staal. Zo vond er een lange zoektocht plaats waarbij elk bouwmateriaal tegen het licht werd gehouden en gekeken werd of er geen alternatieven beschikbaar waren met een levensduur korter dan 30 of 50 jaar.
Vloertegels op de begane grond werden gemaakt van het teruggewonnen pvc van de mantel van oude elektriciteitskabels. Dat klinkt heel vertrouwd tegenwoordig. Het business plan daarvoor lanceren startups het liefst tijdens een elevator pitch in een hipsterbar waar ze latte machiato serveren. Maar dergelijke voorbeelden waren er in de jaren negentig van de vorige eeuw allemaal nog niet. Laat staan dat er zoiets bestond als een materiaalpaspoort, waar bij XX ook een begin mee werd gemaakt. Post en Verweij wilden precies weten welke materialen werden toegepast en lieten dat goed documenteren.
Zo zat XX barstensvol met innovaties. Voor een deel bedacht door leden van bouwinnovatieplatform Booosting waarvan Post op dat moment voorzitter was. Alle vondsten werden, toen het pand eenmaal was gerealiseerd in het Delftech bedrijvenpark, ook royaal beloond. Na oplevering sleepte XX de ene na de andere prijs in de wacht. Het project stond minstens zo in de belangstelling als nu Circl aan de Amsterdamse Zuidas.
Negentien jaar later is de storm wel wat geluwd rond XX. Post is er zelf al bijna vier jaar niet meer geweest. Zo’n lange adempauze kende hij nog niet eerder. Eigenlijk ging hij ieder jaar wel een keertje langs. Maar nu de geplande einddatum in zicht komt begint het bij hemzelf ook te kriebelen. Op het verzoek van Cobouw om het requiem voor XX voor te bereiden, gaat hij graag in. Het is een goede aanleiding weer eens contact te leggen met Thales, het bedrijf dat al sinds 1999 een groot deel van XX huurt.
De inrichting is nu hip, maar dat is toeval
In het kleinschalige Delftechpark in de TU-wijk, valt XX eerlijk gezegd nauwelijks op. Een vijftig meter lang tweelaags kantoor met een glazen gevel rondom. Zo zie je ze wel meer. Binnen is de uitstraling anders dan de zakelijke buitenkant doet vermoeden. Met de onderspannen balken, windverbanden en alle installaties gewoon in zicht heeft het iets loftachtig. Best hip eigenlijk. Helemaal zoals start-ups van nu het willen, al is dat volgens Post een toevalstreffer. “De verschijningsvorm is het gevolg van de rigoureus doorgevoerde ontwerpfilosofie, die leidde tot een minimum aan materiaalgebruik en verspilling. Oorspronkelijk waren aan de buitenkant ook de gresbuizen van de hemelwaterafvoer in het zicht gelaten. Maar dat vond Verweij van Wereldhave geen gezicht. Dus daar kwamen uiteindelijk afwerkkappen voor. Maar verder werd niets aan het oog onttrokken of weggemoffeld.”
Amanda Kramer fungeert binnen Thales al meer dan vijftien jaar als aanspeekpunt voor alles wat het gebouw aangaat. “Mensen die voor het eerst binnenstappen hebben het gevoel dat het nog niet af is”, vertelt ze. “De krakende vloer van de eerste verdieping versterkt dat gevoel.” Ze helpt ze vaak snel uit de waan door een klein college af te steken. Ze kent XX van haver tot gort, is vergroeid met de filosofie erachter en leidde, zeker in de eerste jaren, tientallen groepen rond. Nog steeds staat er af en toe een verdwaalde architectuurstudent uit Canada of Nieuw Zeeland op de stoep, die gelezen heeft over het project. Die gidst ze met liefde door het pand.
Ook Kramer realiseert zich terdege dat het einde van de geplande levensduur nadert: eind volgend jaar. Daar wil ze met Thales, ook bij stilstaan. En nee ze heeft geen aanwijzingen dat het pand tegen die tijd spontaan uit elkaar zal vallen en dat ze snel op zoek moeten naar een ander onderkomen.
En die krakende vloer dan?
Is die krakende vloer dan geen voorbode van een naderend einde voor XX? “Dat heeft hij helaas van het begin af aan gedaan”, zegt Post met een zucht. Hij schuift de schuld graag in de schoenen van aannemer BAM. Die verzuimde om de houten platen tijdens de bouw af te dekken. Toen ze nat regenden en het hout en het zand zich volzogen met water, is het nooit meer goed gekomen.
Kramer herinnert zich dat in de eerste jaren het linoleum ging bobbelen en er nog wel eens af is gehaald in een vermetele poging de vloer goed te drogen. “Maar er doen zich nog steeds af en toe zandlekkages voor. Dan is er ergens een kier ontstaan en ligt er ineens een hoopje zand in een hoek, of erger, op de computers. Dan roep ik er een klusjesman bij die de kieren vult met kit.
De huurder wil een gebouw, geen idee
“Kit?!” Roept Post quasi verontwaardigd. “Dat is ten strengste verboden!” Hij voegt er direct een bulderende lach aan toe. Kramer weet echt wel dat het gebruik van kit haaks staat op de principes van demontabel bouwen die ook in XX ver zijn doorgevoerd. Maar ze moet wel. Het feit dat ze er zo vergoelijkend met de tekortkomingen van het gebouw omgaat, uit liefde voor XX, is al bijzonder genoeg. Post realiseert het zich. Zoals hij zich ook bewust is van het feit dat Thales een gebouw huurt en niet een idee. Dat was ook wat Verweij van Wereldhave voor ogen stond. Uiteindelijk moest XX een marktconform gebouw worden en moest alles het gewoon doen.” Is het misschien wel aan Thales en Kramer te wijten dat gebouw XX nog altijd niet uiteenvalt en er eigenlijk veel te florissant bijstaat? Een huurder met zoveel toewijding en compassie, tref je immers niet vaak. Het strookt ook niet met het oorspronkelijke scenario. Daar moet Post even over nadenken.” Je had natuurlijk de houten kozijnen niet kunnen schilderen, zoals één keer gebeurd is in de afgelopen 19 jaar. Dan had in elk geval de gevel er waarschijnlijk een stuk beroerder bij gestaan en was de totale indruk heel anders geweest.” Hij ziet nu ook dat Thales radiatoren heeft gemonteerd tegen de vensters. Die doen het complete klimaatconcept dat prof. Leijendekkers voor het gebouw heeft bedacht teniet. Maar hij weet ook wel de klimaatregeling niet zo uitpakte als gedacht. “Zo eerlijk moet je zijn. Gebouw XX was een fantastisch experiment, maar niet alles is goed uitgepakt.”
Dit betekent geenszins het failliet van XX
Het feit dat gebouw XX volgend jaar waarschijnlijk royaal overleeft betekent wat Post betreft niet het failliet van het concept. “Het statement is gemaakt en het gedachtengoed heeft zich inmiddels veel wijder verspreid dan dat bescheiden project bij de TU wijk in Delft. “Het is natuurlijk nooit letterlijk ons idee geweest dat het spontaan uit elkaar zou vallen. We waren ook niet gek natuurlijk. Maar het concept heeft de geesten geopend. Mensen zijn anders naar vastgoed en bouwen gaan kijken. Dat stond Verweij ook voor ogen.”
Het staat Post nog goed bij dat toen het voorbereidingsteam begin 1998 haar werk had overgedragen aan werkvoorbereiders en uitvoerders het concept alsnog dreigde te sneuvelen. In het gebruikelijke proces van knijpen, optimaliseren en zoeken naar goedkopere materialen, sneuvelden heel veel ideeën die met pijn en moeite waren verzonnen. Verweij heeft toen nog een keer ferm ingegrepen en verordonneerd dat we het gaan bouwen als is afgesproken, en dat er geen schroefje wordt veranderd. Post: “Hij wilde de tijdelijkheid van gebouwen tussen de oren krijgen binnen zijn organisatie. Hij ijverde ook voor het aanleggen materiaallijsten van alle gebouwen van Wereldhave. Dat zijn in feite de voorlopers van de materiaalpaspoorten.
En die zoektocht naar gere- en upcyclede materialen die zie je nu ook overal. Wij waren al heel blij met die vloertegels van PVC, tegenwoordig hebben ze akoestische panelen van oude spijkerbroeken, en niemand kijkt nog op van isolatie van gerecycled papier en andere circulaire bouwmaterialen. De erfenis van XX gaat verder dan dat ene cijfertje. Het komt terug in de volle breedte van wat nu circulair bouwen heet. Hoewel mensen natuurlijk kort van geheugen zijn en snel vergeten waar iets ooit begonnen is. Ik vind het ook frappant dat ik het twintig jarig bestaan van XX meemaak. Dat had ik nooit verwacht. Maar het is zeker geen reden om bij de pakken neer te gaan zitten. In tegendeel, we gaan er een groot feest van maken.”
meer info