Terugblik op de bijeenkomst Booosting, Biobased #1 op 15 oktober 2021 in Amsterdam bij Wikkelhouse – tekst Caroline Kruit
02 november 2021: Poëtisch papier, krachtig karton
Inspirerende lezingen, een rondleiding in een fabriek waar knusse woningen worden gewikkeld en een vrijdagmiddag in het najaarszonnetje te midden van de showmodellen: het klinkt als een perfecte tijdbesteding voor een nieuwsgierige bouwprofessional. En dat was het ook, deze Biobased#1 bijeenkomst in Amsterdam-Noord. Er werd geëxperimenteerd, ontworpen en gebouwd met papier, recht voor de ogen van de aanwezigen. Wat achterbleef was een zoet gevoel van poëzie en romantiek en de wens om er meer van te hebben en beleven.
Via een digitale verbinding nam Fabian Luttropp (architect/onderzoek aan de TU Darmstadt) de aftrap voor de reeks Biobased bijeenkomsten van Booosting. Hij vertelde over het experiment en (ontwerpend) onderzoek dat (deels) onder de noemer van het academische, multidisciplinaire collectief BAMP! wordt gedaan: bouwen, architectuur met papier. Het uitroepteken doet een urgentie vermoeden, maar heeft meer relatie met het enthousiasme en de sculpturale diepgang van de projecten van het collectief. En waarom papier? Omdat het een uitdaging is om huizen te bouwen met papier of karton. Niets meer of minder dan dat.
Onderzoek nog aan het begin
De focus van BAMP! is tot op heden vooral gelegd op vorm, ritme en geometrie en minder op (de oorsprong en materiaaltechnologische eigenschappen van) het materiaal. “Daar zijn andere onderzoeksgroepen mee bezig”, vertelde Fabian. “Al kijken we nu wel naar standaardisatie van constructieve elementen en het statische gedrag van deze producten.”
De groep heeft dit jaar een expositie verzorgd in Venetië, in het kader van de architectuurbiënnale. “Het is een start. We zijn bezig met een almanak voor het bouwen en ontwerpen met papier”, aldus Fabian. “We proberen diep te graven in de eigenschappen en mogelijkheden van het materiaal, maar zijn nog maar aan de oppervlakte.”
Maagdelijk materiaal
Voor Octatube was het wel degelijk een noodzaak om naar het bronmateriaal en de beschikbare producten onderzoek te doen. De Japanse architect Shigeru Ban benaderde het Delftse bouwbedrijf in 2003 voor de uitvoering van een tijdelijke dome op IJburg: een geodetische koepel met een driehoekig grid, de drukelementen uitgevoerd in kartonnen kokers. “De kwaliteit van het papier heeft wel degelijk invloed op de constructieve eigenschappen”, vertelde Robert Capel. “Gerecycled materiaal viel af: de vezels zijn door het recyclingsproces te kort om nog sterk genoeg te zijn. Je hebt ‘virgin material’ nodig voor dit type projecten.” Met stalen knopen zijn de kokers en trekstangen gevormd tot een dragend vakwerk. “Waarbij het ook nog belangrijk is om de methode van wikkelen van de kokers in de gaten te houden, zodat er geen scheuren ontstaan op de naden.” Met een aantal projecten heeft Octatube de materialen en verbindingen geoptimaliseerd. “Maar na 2010 hebben we niet meer met karton gebouwd. Graag pakken we het onderzoek weer op.”
Charmant concept
Natuurlijk draaide de spoel tijdens het bezoek aan de productie- en montagehal van Wikkelhouse. “De vorm van het huis is ontzettend aansprekend”, zuchtte een aanwezige architect. Met segmenten van 1,20 meter diep kan elke eigenaar een eigen Wikkelhouse componeren. De constructieve dragers van de niet-natte elementen (badkamersegmenten, gevelsegmenten) worden gewikkeld op een mal: stroken karton op elkaar verlijmd. Een archetypische vorm van vierkante basis met puntdak, met afgeronde hoeken en op een schaal die voor kleine en grote mensen heel grijpbaar is.
Rick Buchter (directeur Wikkelhouse) leidde de aanwezigen langs het procedé, de elementen, de details. De meeste Wikkelhouses (er rollen 40 huizen per jaar uit de fabriek) zijn voor de bestemming recreatie omdat het lastig blijkt om volledig aan de regelgeving voor permanente bouw te voldoen. In stappen zijn het ontwerp en proces geoptimaliseerd, waarbij de basisgrondstoffen (voor overige constructieve elementen en gevel) en de lijmen zijn onderzocht. Wat begon als ‘een gek idee met een verpakkingsmachine’ is nu een volwassen product. Dat lieten de complete Wikkelhouses op het terrein zeker zien: de vorm, de subtiele detailleringen en de speelse ruimtelijke indeling spreken tot ieders verbeelding. En ook al is het krachtige karton nergens meer zichtbaar, het idee van een papieren huis is zeker charmant.
Vocht is de vijand
Zowel uit het verhaal van Fabian als Robert – en tijdens de rondleiding door de productiefaciliteit van Wikkelhouse benoemd door Rick – blijkt dat karton als bouwmateriaal één grote vijand heeft. Nee, dat is niet vuur. Het is vocht. Bij Octatube is geëxperimenteerd met verschillende methodieken en materialen voor het waterdicht maken van de constructieve elementen. Ook in het vervolgonderzoek van BAMP! gaat de vochthuishouding een rol spelen.
En dan terugkomend op het bronmateriaal en het thema van de bijeenkomst (de inzet van biobased materialen in de bouw), ontstaat er een interessante invalshoek voor het gebruik van papier, die nog zeker een volgende discussie waard is. Als papier/karton kan worden gemaakt van de reststromen van de houtindustrie (die momenteel groeit en bloeit), dan zijn nieuwe toepassingen zondermeer interessant. Al zijn er ook andere industrieën die goed raad weten met deze afvalstroom (denk aan geperst plaatmateriaal). Voor alle toepassingen geldt dat er nog veel onderzoek zal moeten worden gedaan naar (biobased?) lijmen, bind- en verduurzamingsmethoden.
De vraag is welke toepassing van groter nut en noodzaak is voor de bouwindustrie. Voor de architectuur en de poëzie van geometrieën en vorm blijkt papier een royale inspiratiebron. En dat is natuurlijk ook veel waard.
Tekst: Caroline Kruit