mOOOi, mijns inziens #2: Onzichtbaar moooi

01 april 1994: De rubriek mOOOi, mijns inziens inspireer tde lezer met een commentaar, een belijdenis haast, waarin mooi de hoofdrol speelt uiteraard binnen het kader van het aandachtsveld van Booosting. Een onbezonnen moment en je zegt ja en wordt vervolgens in stilte gepijnigd met de vraag wat echt mooi is. Deze mOOOi is van architect Eric Vreedenburgh.

mOOOi, mijns inziens #2
Onzichtbaar moooi

Booosting heeft een nieuwe rubriek: mOOOi. De achtergrond voor deze rubriek vormt de opvatting dat een ontwerpopgave voor een product of een gebouw kan worden tot een technisch/financieel probleem. Zowel producten als gebouwen zouden de ogen strelen zodat zelfs het boze oog van Komrij eindelijk van de zon in Portugal kan genieten. Tekst en plaatjes dar gaat het in deze rubriek om. En direct al in deze tweede aflevering vraagtekens achter dit heldere (maar o zo modernistische) standpunt.

De Deense architect Rasmussen heeft een heel boek vol geschreven over de ondeelbaarheid van de architectonische beleving. Vorm, ruimte, materiaal, kleur, geluid te samen vormen onze wereld. Onder invloed van het ‘moderne’ Cartesiaanse denken en de modernistische serie productie is er van deze ondeelbaarheid geen spaander heel gebleven.
In 1934 constateerde Lewis Mumford dat achter alle grote materiële uitvindingen van deafgelopen anderhalve eeuw, niet alleen een lange, interne ontwikkeling van de techniek maar vooral een verandering van de mentaliteit en geest de grondslag vormden. Voordat massaal de machines in onze maatschappij werden ingevoerd, waren eerst de menselijke relaties al ‘gemechaniseerd’. In deze schoot kon het zaad van de industrie snel ontkiemen; haar rationele dogmatiek heeft nooit problemen gehad met haar lineaire produceerbaarheid. Wellicht in deze tijd, waar niet-lineaire en complexe systemen in wetenschap en maatschappij de volle aandacht krijgen, zou ook een andere relatie met de techniek voor de hand liggen. In een aantal bedrijfstakken is de ‘Fordiaanse’ massaproductie allang ingehaald door de lean-production.

Laten we de volgende twee plaatjes eens met elkaar vergelijken. De eerste afbeelding is een detail van een perfect gedetailleerde trap van Eva Jiricna. Haar ontwerp is zowel technisch als beeldend. Kortom mOOOi. Het tweede plaatje is een knullig stukje techniek geplaatst in Fort Asperen. Afgelopen zomer bood dit fort onderdak aan een zeer bijzonder experiment. Walter Maioli (kunstenaar/onderzoeker op het gebied van prehistorische klankopwekking) en Dick Raaijmakers en Horst Rickels (beiden kunstenaar/componist en verbonden aan de Interfaculteit Beeld en Geluid van het Koninklijk Conservatorium/de Academie in Den Haag) transformeerden het Fort Asperen tot een labyrintische ruimte van klank.

Teneinde het fort in muzikale zin aan te drijven werden een aantal mechanische constructies ontworpen. In de ruimte werden onder andere stampers, schrapers (drie metalen buizen van zes meter lengte, 30 centimeter doorsnede en een gewicht van 450 kilo), vleermuis-simulators, waterdruppel-installaties, een waterval en een berenklauw (een viervingerige robotarm) geplaatst. Het ging er niet om dat het fort onderdook bood aan installaties, maar dat het zelf een grote (muziek)installatie werd. Vanuit het inwendige van het fort worden de trillingen van het materiaal, de turbulentie van de lucht, het schokken, stampen en schrapen op een zeer lijfelijke wijze ervaren. In het midden van dit 19e eeuwse fort kwamen twee lijnen samen: de prehistorie, vanwege de uiterst rudimentaire klankopwekking en onze tijd vanwege en onze tijd, vanwege de sturing met behulp van computers van de installaties.

De objecten in Fort Asperen vertonen nauwelijks de kwaliteit van een ontwerp en op de foto zijn ze zeker niet mooi. Toch staat deze installatie in mijn geheugen gegrift als een van de meest indrukwekkende environments die ik in de afgelopen jaren heb bezocht. De trap.van Eva is in mijn geheugen al verstrikt geraakt in vele andere glossy ontworpen waarin objecten van glas en staaldraad ingrediënten zijn. Op dit moment zien we dat architectuur –niet alleen in de pers- gereduceerd wordt tot mooi te fotograferen architectuur.

Architecten en vormgevers sloven zich uit in een soort gevel-exhibitionisme, fotografen moeten steeds leniger worden om gebouwen in mooie sensuele standjes te tonen en de overheid schrijft de ene nota na de andere met voorBEELD plannen. Waren mooie gebouwen maar onzichtbaar. Van de manifestaties in Fort Asperen is zowel beeld als geluid bewaard gebleven. Toch vertellen deze weinig over de totale ervaring in het fort. Juist het activeren van alle zintuigen, het samenspel van ruimte, materiaal, vochtigheid, licht en kleur vormde de ervaring. Het is dezelfde essentiële ervaring als iemand aan een reis terug denkt en niet alleen de beelden van de stad voor de geest komen maar ook de weerkaatsing van een stem in een steeg, de nagalm in een stationshal, de luchtjes van het eten, de vochtigheid van een landschap, het branden van de zon op de huid enz. Dat te samen vormt de beleving. Booosting wil de grenzen opheffen tussen ontwerp en industrie. Een ideaal waarin de modernisten niet geslaagd zijn. Of dit ideaal haalbaar is valt nog te bezien. Wil Booosting een kans maken, moeten ontwerpers zorgen niet in dezelfde netten van de rede te verstrikken als onze voorgangers. Tot voort kort konden we constateren dat de mogelijkheden van techniek ver achter liepen bij de menselijke creativiteit. Nu zitten we in een situatie dat juist de menselijke creativiteit de beperking van de techniek gaat vormen.

Dit schrijvend, realiseer ik me hoe geamputeerd ontwerpers in deze tijd aan de stad werken. En dat is niet zo mOOOi. Gelukkig zitten er ook O’s in sound, food, atmosfeer, aroma, odor. Helaas zit in ‘glossy’ ook een ‘O’. in de 20e eeuwse realiteit van het virtuele en in de schaduw van Lau Tse kunnen we stellen dat mooie plaatjes niet waar zijn en ware plaatjes niet mOOOi.

Eric Vreedenburgh

Archipel Ontwerpers

Deze mOOOi mijns inziens is verschenen in de

Booosting Nieuwsbrief #22 van april 1994.